बल (Force)

बल (Force)

1. न्यूटनच्या पहिल्या नियमाच्या अनुसार, अचल वस्तू गतिमान करण्यासाठी किंवा एखादी सरळ रेषेत जाणाऱ्या वस्तूची गती बदलण्यासाठी आवश्यक असणारी भौतिक राशी म्हणजे बल होय.
2. बलाच्या माध्यमातून आपण-

★ गतिमान असलेल्या वस्तूच्या वेगाच्या परिमाणात बदल करू शकतो.

★ वेग हे परिमाण तसेच ठेऊन गतीची दिशा बदलू शकतो.

★ म्हणजेच वेगाचे परिमाण व दिशा या दोन्हींमध्ये एका वेळी बदल देखील करू शकतो.

3. बल या भौतिक राशीला दिशा व परिमाण दोन्ही आहेत त्यामुळे ही सदिश राशी आहे.
4. CGS या मापन पद्धतीत बलाचे एकक हे डाईन (Dyne) असे आहे. 
5. 1cm/s^2 वास्तुमानात 1 त्वरण निर्माण करणाऱ्या बलाला 1 डाईन बल असे म्हणतात.
6. 1 Newton म्हणजे 10^(-5) dynes

बलाचे प्रकार (Types of Forces)

1. गुरुत्वाकर्षण बल- पृथ्वी तिच्या पृष्ठभागावर असणाऱ्या आणि सभोवताली असणाऱ्या वस्तूंवर जे आकर्षण बल प्रयुक्त करते त्याला गुरुत्वाकर्षण बल (Gravitational Force) असे म्हणतात.
2. पृथ्वीवर असणाऱ्या सर्व वस्तूंच्या गती या गुरुत्वाकर्षण बलाने प्रभावित झालेल्या असतात.
3. ग्रह, तारे, उपग्रह, कृत्रिम उपग्रह या सर्वांच्या गती या गुरुत्वाकर्षण बलामुळे आहेत.
4. विद्युत चुंबकीय बल- वस्तूचे अणू व रेणू या दोघांना एकत्र ठेवणाऱ्या बलाला विद्युत चुंबकीय बल म्हणजेच Electromagnetic Force असे म्हणतात.
5. हे बल गुरुत्वाकर्षण बलाच्या पेक्षा खूप जास्त मोठे असते.
6. समुद्रकिनारी मोठं मोठे कंटेनर्स उचलण्यासाठी वापरण्यात येणारे साधन हे electromagnetic force चे उदाहरण आहे.
7. केंद्रकिय बल- अणूचे केंद्रक आणि त्यात असणाऱ्या कणांना एकत्र ठेवण्यासाठी जे बल कार्यरत असते त्याला केंद्रकिय बल किंवा Nuclear Force असे म्हणतात.
8. केंद्रकिय बल हे सर्वात प्रबळ बल असते.
9. गुरुत्व बलाची सापेक्ष तीव्रता ही 1 असते.
10. विद्युत बलाची सापेक्ष तीव्रता ही 1038 असते.
11. केंद्रकिय बलाची सापेक्ष तीव्रता ही 1040 असते.

बल	उदाहरण
यांत्रिक बल	विहिरीतून राहटाने पाणी काढणे
रेणू बल	पाण्याच्या थेंबात बल
चुंबकीय बल	लोह कणांचे चुंबकाला चिटकणे
विद्युत बल	केसावर फिरवलेल्या कंगव्याकडे कागदाच्या तुकड्यांची होणारे आकर्षण
गुरुत्वाकर्षण बल	झाडावरून खाली पडणारे फळ
घर्षण बल	मैदानावर घरंगळत जाऊन चेंडूचे थांबणे
केंद्रकिय बल	अणुकेंद्रकात कण एकत्र ठेवणे
विद्युत चुंबकीय बल	अणू व रेणू यांना एकत्र ठेवणे
गुरुत्व बल	उपग्रहांचे गती आणि कक्षा

न्यूटनचा गुरुत्वाकर्षनाचा नियम

Newton’s Law of Gravitation

1. एक पदार्थ दुसऱ्या पदार्थावर प्रयुक्त केलेले गुरुत्व बल हे त्या पदार्थाच्या वस्तुमानाच्या गुणाकाराच्या समानुपाती आणि पदार्थातील अंतराच्या व्यस्तानुपाती असते.
2. पदार्थांचे वस्तुमान हे m1 आणि m2 असे आहे.

पदार्थातील अंतर हे D असे आहे.

दोन्ही पदार्थातील आकर्षण बल हे F आहे.

या सूत्रात G हा एक स्थिरांक आहे, याला गुरुत्व स्थिरांक (Gravitational Constant) असे म्हणतात. 

या स्थिरांकाची किंमत ही 6.67 × 10^(-11) Nm^2/Kg^2 (न्यूटन मीटर वर्ग प्रति किलोग्रॅम वर्ग) आहे.

3. गुरुत्वाकर्षण बलामुळे चंद्र हा पृथ्वीभोवती फिरतो आणि पृथ्वी ही सूर्याभोवती फिरते.

काही महत्वाचे पदार्थ व त्यांची घनता-

	पदार्थ	घनता (Kg/m^3)	घनता (g/cm^3)
1	इरिडियम	22400	22.4
2	प्लॅटिनम	21500	21.5
3	सोने	19300	19.3
4	पारा	13600	13.6
5	शिसे	11300	11.3
6	चांदी	10500	10.5
7	तांबे	8960	8.9
8	पितळ	8500	8.5
9	पोलाद	7800	7.8
10	कथिल	7300	7.3
11	जस्त	7130	7.1
12	ओतीव लोखंड	7000	7
13	एल्युमिनियम	2700	2.7
14	संगमरवर	2700	2.7
15	ग्रॅनाईट	2600	2.6
16	काच	2500	2.5
17	चिनीमाती	2300	2.3
18	सल्फ्युरिक ऍसिड	1800	1.8
19	समुद्राचे पाणी	1030	1.03
20	मलई काढलेले दूध	1032	1.032
21	मलई न काढलेले दूध	1028	1.028
22	शुद्ध पाणी	1000	1
23	मशीनचे तेल	900	0.9
24	मेण	900	0.9
25	बर्फ	900	0.9
26	अल्कोहोल	800	0.8
27	पेट्रोल	710	0.71