महाराष्ट्रातील वने व वनांचे प्रकार- Maharashtra Forest and Forest Types Notes MPSC
महाराष्ट्रातील वने व वनांचे प्रकार –
1. उष्ण कटिबंधीय सदाहरित वने
2. उष्ण कटिबंधीय निमसदाहरित वने
3. उपउष्ण कटिबंधीय सदाहरित वने
4. उष्ण कटिबंधीय आर्द्र पानझडी वने / मान्सून वने
5 . उष्ण कटिबंधीय शुष्क पानझडी वने
6. उष्ण कटिबंधीय काटेरी वने
7. किनारपट्टीवरील खारफुटीची वने
1. उष्ण कटिबंधीय सदाहरित वने
वार्षिक पर्जन्यमान 200 सेंमी पेक्षा जास्त असलेल्या भागात ही वने आढळतात .
महाराष्ट्रात सह्याद्रीचा घाटमाथा , माथेरान , महाबळेश्वर , पाचगणी , कोयना , दक्षिण कोकणात राधानगरी , आंबोली या ठिकाणी हि वने आढळतात .
वैशिष्ठ्य-
घनदाट वनांचे आच्छादन वृक्षांची उंची साधारण 45 ते 60 मी .
हि बने नेहमी सदाहरित व अतिशय घनदाट असतात .
हि वृक्षे दाटीवाटीने व सलग वाढलेली असतात .
वृक्षांचा प्रकार –
जांभूळ , फणस , नागचंपा , कळब , कावसी , पांढरासिडार , शिसव , ओक , जंगली आंबा व तेल्या ताड इ .
वेल व झुडपी वेत करवंद , बामणी , निर्गुडी , रानकेळी , व बांबू .
आर्थिक महत्व-
या वनस्पती आर्थिकदृष्ट्या फार महत्वाची नसतात . या वनातील लाकूड कठीण असते .
2. उष्ण कटिबंधीय निमसदाहरित वने
वार्षिक पर्जन्यमान 150 ते 200 सेंमी असते त्या प्रदेशात हे वने आढळतात .
कोकण किनारपट्टीच्या भागात व घाटमाथ्यावर हि वने आढळतात .
महाराष्ट्रातील 8 % वने या प्रकारात मोडतात .
वैशिष्ठ्ये-
सदाहरित वनापेक्षा कमी उंचीची म्हणजे 20 ते 30 मी एवढी उंची असते .
हि वने सलग पट्ट्यात न वाढता तुटक स्वरूपात वाढतात .
सर्व वृक्षांची पाने हि एकाच वेळी गळून पडत नाहीत .
विशिष्ट कालावधीने ती गळतात म्हणून ती वने हिरवीगार असतात .
वृक्षांचा प्रकार-
नारळ , सुपारी , आंबा , कदंब , शिसव , बेहडा , केन , किंजल , फणस , बिबळा , शेवरी , ऐन , व किंजल इ .
आर्थिक महत्व-
हि वने आर्थिकदृष्ट्या महत्वाची असतात .
वृक्षांचा वापर इमारत व फर्निचरसाठी केला जातो .
महाबळेश्वर , माथेरान , भिमाशंकर परिसरात मध गोळा करण्याचा व्यवसाय चालतो .
3. उपउष्ण कटिबंधीय सदाहरित वने
हि वने सह्याद्री पर्वतरांगांच्या 1200 मी . पेक्षा जास्त उंचीच्या प्रदेशात आढळतात .
उन्हाळा कडक व हिवाळा थंड अशा प्रदेशात हि वने आढळतात .
पर्जन्यमान 350 सेंमी ते 400 सेंमी पेक्षा अधिक .
वैशिष्ट्ये-
वृक्षांचे लाकूड मऊ असते .
अनेक प्रकारची वृक्ष , वेली , झुडपी या भागात असतात .
त्यामुळे ती हिरवी दिसतात .
वृक्षांची विविधता या ठिकाणी जास्त असते .
वृक्ष-
अंजन , जांभूळ , बेहडा , हिरडा , आंबा , बकुळ , कारवी , शेंदरी , काटेकवट , तेजपान , लव्हेंडर इ .
प्रदेश-
अस्तभा डोंगर , सातपुडा ( नंदुरबार ) , गाविलगड टेकड्या ( अमरावती ) , भिमाशंकर , महाबळेश्वर , पाचगणी .
आर्थिक महत्व-
वन औषधी तयार करणे व तिचा विक्रीचा व्यवसाय करणे .
मध गोळा करणे व मधुमक्षिका पालन केंद्र चालवणे .
विविध प्रकारची फुले गोळा करून वनौषधी , पेय तयार करणे .
4 . उष्ण कटिबंधीय आर्द्र पानझडी / मान्सून वने
हि वने जास्त उंच व मध्यम पावसाच्या प्रदेशात आढळतात .
पर्जन्यमान 100 सेंमी ते 150 सेंमी .
महाराष्ट्रातील 30 % वने या प्रकारात मोडतात .
वैशिष्टये-
हि वने पावसाळ्यात वाढतात , तर उन्हाळ्याच्या सुरवातीला यांची पाने गळतात .
झाडाची उंची -30 ते 40 मी
पावसाळा सुरू झाल्यावर वृक्षांना नवीन पालवी फुटतात .
या प्रकारची वने जास्त घनदाट नसतात .
वृक्ष –
पिंपळ , तेंदू , महू , साग , साल , चंदन , पळस , कांचन , अर्जुन , आवळा , खैर , शिसव .
प्रदेश-
पूर्व महाराष्ट्रात भंडारा , चंद्रपूर , गडचिरोली , तसेच सह्याद्रीचा पर्जन्यछायेचा प्रदेश , सातमाळा , हरिशचंद्र , बालाघाट , महादेव डोंगररांगा , धुळे , नाशिक , पुणे , ठाणे , कोल्हापूर या जिल्ह्यात हि वने आढळतात .
आर्थिक महत्व-
सागाच्या लाकडाचा वापर इमारत व फर्निचरसाठी होतो .
डिंक , लाख , मध गोळा करणे , तेंदूची पाने गोळा करणे , मोहाची फुले गोळा करणे इत्यादी व्यवसाय चालतात .
वनौषधी , वनफुले इ . विक्री व्यवसाय या वन प्रकारात चालतो .
5 . उष्ण कटिबंधीय शुष्क पानझडी वने
तीव्र उन्हाळा असणाऱ्या व जास्त तापमानाच्या व कमी पर्जन्याच्या प्रदेशात हि वने आढळतात .
पर्जन्यमान 80 ते 120 सेंमी .
महाराष्ट्रातील 60 % वने या प्रकारात मोडतात .
वैशिष्ट्ये-
हि वने अतिशय विरळ असतात , वृक्षांना काटे असतात .
मध्यम उंचीची व झुडपांची स्वरूपात आढळतात . वनातील वृक्षांची पाने हि उन्हाळ्याच्या सुरवातीला गळतात .
वृक्ष-
बोर बेल पळस , अंजन , आवळा , साग , खैर , तेंदू हे वृक्ष आढळतात .
प्रदेश-
सह्याद्रीचा पूर्व उतार , सातपुडा , अजिंठा डोंगररांगा , मराठवाडा , विदर्भ या प्रदेशात तसेच जळगाव , बुलढाणा , अमरावती , नागपूर , भंडारा , गोंदिया या जिल्ह्यात आढळतात .
आर्थिक महत्व-
सागवान लाकडाचा समावेश असल्यामुळे आर्थिकदृष्टया महत्वाची .
मध , डिंक , लाख , व कात तयार करण्याचा व्यवसाय या वन प्रकारात चालतो .
तेंदूची पाने गोळा करून विडी उद्योग चालतो .
6 . उष्ण कटिबंधीय काटेरी वने
महाराष्ट्र पठारावरील कमी पावसाच्या व कायम अवर्षणग्रस्त प्रदेशात हि वने आढळतात .
पर्जन्यमान 80 सेंमी पेक्षा कमी या वनस्पतींना पोषक हवामान नसल्यामुळे त्याची पुरेशी वाढ होत नाही .
वनस्पती खुरट्या व काटेरी असतात .
महाराष्ट्रातील 1 % वने या प्रकारात मोडतात .
वैशिष्ट्ये-
या वनातील वृक्षांच्या फांद्यांना काटे असतात .
पानाच्या टोकावर शेवटी काटे असतात .
पाण्याच्या शोधार्थ वृक्षांची मुळे जमिनीत खूप खोलवर गेलेली असतात .
वृक्षांच्या पानाचा आकार लहान असतो .
वृक्षांचे लाकूड टणक असते व वृक्षांची साल जाड असते .
वृक्ष-
बोर , कोरफड , धामण , सालाई , बाभूळ , निंब , हिरडा , निवडुंग , हिवर , घायपात , इ .
प्रदेश-
जळगाव , धुळे , अहमदनगर , सातारा , सांगली , पुणे , कोल्हापूर , सोलापूर या जिल्ह्यात तसेच मराठवाडा , विदर्भ भागातही हि वने आढळतात .
7. किनारपट्टीवरील खारफुटीची वने
पश्चिम किनारपत्तीलगत नद्यांच्या मुखाशी भरती- अहोटीच्या पाण्याच्या पातळीच्या दरम्यान खड्यांची निर्मिती झाली आहे .
या प्रदेशात या वनस्पती आढळतात .
या वनांचे महाराष्ट्रात नगण्य म्हणजे 0.1 % आहे .
या वनाना कांदळवने म्हणतात .
वैशिष्ट्ये-
हि वने दाट व एकमेकांत वाढलेली असतात , दलदलयुक्त प्रदेशातून वर आलेली असतात .
वृक्षांची उंची फार नसते .
या वनातील वृक्षांना सुंद्री असे म्हणतात .
ऑक्सिजनची कमतरता भरून काढण्यासाठी या झाडांची मुळे जमिनीमधून वर अशी उलटी वाढतात .
वृक्ष-
चिपी , आंबेटी , काजळा , मरांडी , कांदळ व तिवरी .
प्रदेश-
आचरा , रत्नागिरी , देवगड , वैतरणा , मुंब्रा , श्रीवर्धन , कुंडलिका , वसा या प्रदेशात आढळतात .
आर्थिक महत्व-
लाकूड हलके असल्यामुळे व पाण्याच्या संपर्कात वाढल्यामुळे होड्या व बोटी तयार करण्यासाठी लाकडाचा वापर होतो .
या वनांमुळे सागरकिनारपट्टीचे विनाशकारी लाटांपासून मोठ्या प्रमाणावर संरक्षण होते .
