संधी व संधीचे प्रकार सोप्या पद्धतीने संपूर्ण उदाहरणासह स्पष्टीकरण
या पोस्टमध्ये आपण संधी व संधीचे प्रकार सोप्या पद्धतीने संपूर्ण उदाहरणासह स्पष्टीकरण पाहणार आहोत ज्यामुळे आपले संधी व संधीचे प्रकार अधिक स्पष्ट होतील sandhi prakar in marathi
संधी म्हणजे काय ?
संधी | sandhi in marathi
जोडशब्द तयार करताना पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण व दुसऱ्या शब्दातील पहिला वर्ण हे एकमेकांत मिसळतात व त्या दोहोंबद्दल एकच वर्ण तयार होतो. वर्णाच्या अशा एकत्र होण्याच्या प्रकारास संधी असे म्हणतात. संधी म्हणजे सांधणे किंवा जोडणे होय.
संधीमध्ये एकत्र येणाऱ्या पदांपैकी पहिल्या पदातील शेवटचा वर्ण व दुसऱ्या पदातील पहिला वर्ण एकत्र येऊन दोन्हींबद्दल एकच वर्ण तयार होतो. समासात मात्र दोन शब्द फक्त शेजारी शेजारी लिहिले जातात.
संधी चे किती प्रकार आहेत ?
संधीचे प्रकार ३ आहेत
१. स्वरसंधी
२. विसर्गसंधी
३. व्यंजनसंधी
१ ) स्वरसंधी = स्वर + स्वर
एकमेकांशेजारी येणारे वर्ण जर स्वर असतील तर त्यास ‘स्वरसंधी’ असे म्हणतात.
उदा. १) विद्या + अर्थी विद्यार्थी (आ+ अ = आ) २) देव + आलय = देवालय (अ+ आ = आ)
२) व्यंजनसंधी = व्यंजन व्यंजन / स्वर
जवळ येणाऱ्या वर्णांपैकी पहिले व्यंजन व दुसरा व्यंजन किंवा स्वर असेल तर त्याला ‘व्यंजन संधी’ म्हणतात.
उदा. १) सत् + आचार सदाचार (त् + आ ) २) षट् + रिपू = षड्रिपू (ट् + र )
३) विसर्गसंधी = विसर्ग व्यंजन / स्वर
एकत्र येणाऱ्या वर्णांतील पहिला वर्ण विसर्ग व दुसरा वर्ण व्यंजन किंवा स्वर असेल तर होणाऱ्या संधीला ‘विसर्ग संधी’ म्हणतात.
१) नि: + अंतर = निरंतर २ ) दु: + जन = दुर्जन
स्वर संधी म्हणजे काय ?
दोन सजातीय स्वर लागोपाठ आल्यास या दोन्हींबद्दल त्याच जातीतील एकच दीर्घ स्वर येतो, याला दीर्घत्वसंधी असे म्हणतात. दीर्घसंघी
नोट :– दीर्घत्व संधी कशी ओळखावी-संधी होऊन तयार झालेल्या वर्णाला काना, दुसरा उकार किंवा दुसरी वेलांटी असते.
१. अ +अ = आ
- सूर्य + अस्त = सूर्यास्त
- कट + अक्ष = कटाक्ष
- रूप + अंतर = रूपांतर
- स्वभाव + अनुसार = स्वभावानुसार
- सह + अनुभूती = सहानुभूती
- मिष्ट + अन्न = मिष्टान
- स + अभिनय = साभिनय
२. अ +आ =आ
- हिम + आलय = हिमालय
- अनाथ + आश्रम = अनाथाश्रम
- मंद अंध = मंदांध
- शिशिर + आगमन = शिशिरागमन
- प्रथम +अध्याय = प्रथमाध्याय
- सह + अध्यायी = सहाध्यायी
- देव + आलय = देवालय
- गोल आकार = गोलाकार
- प्रथम + आध्याय = प्रथमाध्याय
- पुरुष + अर्थ = पुरुषार्थ
- फल + आहार = फलाहार
- मंत्र + आलय मंत्रालय
- धन + आदेश = धनादेश
- दुःख + आर्त = दुःखार्त
- जन + आदेश =जनादेश
- कार्य + आरंभ = कार्यारंभ
३. आ + अ = आ
- विद्या +अर्थी = विद्यार्थी
- विद्या + अमृत विद्यामृत
४ .आ +आ = आ
- महिला +आश्रम = महिलाश्रम
- विद्या + आलय = विद्यालय
- कवि इच्छा = कवीच्छा
- राजा + आश्रय = राजाश्रय
- राजा +आज्ञा =राजाज्ञा
५ .इ + इ = ई
- कवि + इच्छा = कवीच्छा
- अभि + इष्ट = अभीष्ट
- मुनि + इच्छा = मुनीच्छा
- दुःख आर्त = दुःखार्त
नोट :– कवि, हरि, वायु, प्रीति, गुरु हे तत्सम शब्द मराठीत दीर्घान्त उच्चारले जातात. जसे-कवी, हरी, गुरू, वायू, प्रीती
६ .इ + ई = ई
- गिरि + ईश = गिरीश
- कवि + ईश्वर = कवीश्वर
- परी + ईक्षा = परीक्षा
७. ई + इ = ई
- रवी + इंद्र रवींद्र
- मही + इंद्र = महींद्र
- गोमती + इच्छा = गोमतीच्छा
८. ई + ई = ई
- मही + ईश = महीश
- पार्वती + ईश = पार्वतीश
९. उ + उ = ऊ
- गुरु + उपदेश = गुरूपदेश
- भानु + उदय = भानूदय
नोट – ‘र’ चा पहिला उकार ‘रु’, दुसरा उकार ‘रू’
१०. ऊ+ उ = ऊ
- भू + उद्धार = भूद्धार
- वधू + उत्कर्ष = वधूत्कर्ष
- लघू उत्तरी = लघूत्तरी
११. ऋ + ॠ = ॠ
- मातृ + ऋण = मातॄण
आदेश म्हणजे काय ?
संघी होतांना एका वर्णाच्या जागी दुसरा वर्ण येणे म्हणजे बदल होणे. याला आदेश असे म्हणतात.
२. अ / आ इ / ई = ए
अ / आउ / ऊ = ओ
अ / आॠ = अर्
गुणसंधी
गुणादेश : वरील प्रकारे दोन वर्ण एकत्र येऊन ए, ओ, अर् असे बदल झाल्याने याला गुणादेश असे म्हणतात.
१. अ+ ई = ए
ईश्वर + इच्छा = ईश्वरेच्छा
लोक + इच्छा = लोकेच्छा
मनुष्य + इतर = मनुष्येतर
राष्ट्र + इतिहास= राष्ट्रेतिहास
२. आ+ ई = ए
गण + ईश = गणेश
राम + ईश्वर= रामेश्वर
गुण + ईश = गुणेश
३. आ+ इ = ए
महा + इंद्र = महेंद्र
ज्ञान + ईश्वर= ज्ञानेश्वर
यथा + इष्ट = यथेष्ट
४. आ + ई = ए
रमा + ईश = रमेश
उमा + ईश = उमेश
महा + ईश = महेश
५. अ + उ =ओ
चंद्र +उदय = चंद्रोदय
सूर्य + उदय = सूर्योदय
पुरुष + उत्तम = पुरुषोत्तम
२ व्यंजन संधी
१. स्पर्श व्यंजनांपैकी अनुनासिकाशिवाय कोणत्याही व्यंजनापुढे कठोर व्यंजन आले असता, त्या पहिल्या व्यंजनाच्या जागी त्याच्याच वर्गातील पहिले कठोर व्यंजन येऊन संधी होते. याला ‘प्रथम व्यंजनसंघी’ असे म्हणतात.
नोट : संघी झालेल्या दोन वर्णांपैकी पहिले व्यंजन हे स्पर्श व्यंजन गटातील पहिल्या स्तंभातील क, च्, ट्, तू, प् या कठोर व्यंजनांपैकी असते. तेव्हा ती ‘प्रथम व्यंजनसंधी’ असते.
विपद् + काल = विपत्काल
- वाग् + पति = वाक्पति
- वाग् + ताडन = वाक्ताडन
- षड् + शास्त्र = षट्शास्त्र
- क्षुध् + पिपासा = क्षुत्पिपासा
- आपद् + काल = आपत्काल
- शरद् + काल = शरत्काल
- क्षुद् + पीडा = क्षुत्पीडा
२. स्पर्श व्यंजन गटातील कठोर व्यंजनापुढे अनुनासिकाखेरीज स्वर किंवा मृदू व्यंजन आल्यास त्याच्या जागी त्याच वर्गातील तिसरे व्यंजन येऊन संधी होते. याला ‘तृतीय व्यंजन संधी’ असे म्हणतात.
नोट : संधी झालेल्या दोन वर्णापैकी पहिले व्यंजन हे स्पर्श व्यंजन गटातील तिसऱ्या स्तंभातील ग, ज्, ड्, द्, व् पैकी असते तेव्हा ती ‘तृतीय व्यंजनसंधी’ असते.
- वाक् + विहार = वाग्विहार
- षट् + रिपू = षड्रिपू
- सत् + आचार = सदाचार
- उत् + गम = उद्गम
- उत् + ध्वस्त = उद्ध्वस्त
३. स्पर्श व्यंजन गटातील प्रथम व्यंजनापुढे अनुनासिक आल्यास पहिल्या व्यंजनाबद्दल त्याच्याच वर्गातील अनुनासिक येऊन संधी होते याला अनुनासिक संघी म्हणतात.
नोट :- अनुनासिक संधीत संधी झालेले दोन्हीही वर्ण अनुनासिके असतात.
- षट् + मास = षण्मास
- जगत् +नाथ = जगन्नाथ
- सत् +मती = सन्मती
- चित्+ मय = चिन्मय
- मत् + माता = मन्माता
- तत् + मय = तन्मय
- सत्+ मार्ग = सन्मार्ग
भगवत्+ नाम = भगवन्नाम
षट् +मुख = षण्मुख
वाक् + मय = वाडमय
जगत्+ नियंता = जगन्नियंता
३. विसर्ग संधी
विसर्गाच्या मागे ‘अ’ हा स्वर असून पुढे मृदू व्यंजन आल्यास विसर्गाचा ‘उ’ होतो व तो मागील ‘अ’ मध्ये मिसळून त्याचा ‘ओ’ होतो. याला विसर्ग ‘उ’ कार संधी असे म्हणतात.
नोट:- विसर्ग उकार संधी कशी ओळखावी? या संधियुक्त शब्दातील दुसऱ्या अक्षराला काना व मात्रा असतो.
- यश:+ धन = यशोधन
- तेजः + निधी = तेजोनिधी
- मनः राज्य = मनोराज्य
- मनः + बल = मनोबल
- मनः रथ = मनोरथ
- मनः + रंजन = मनोरंजन
- रजः गुण = रजोगुण
- मन: + वृत्ती = मनोवृत्ती
- अधः + वदन = अधोवदन
- तपः + बल = तपोबल
- यशः + गिरी = यशोगिरी
२. विसर्गाच्या मागे ‘अ/आ’ खेरीज कोणताही स्वर असून पुढे मृदूवर्ण आल्यास विसर्गाचा ‘र्’ होतो व पुढील वर्णाबरोबर संघी होते. याला विसर्ग ‘र्’ संधी म्हणतात.
- निः + अंतर = निरंतर
- बहिः +अंग = बहिरंग
- निः + विकार = निर्विकार
- नि: + इच्छा = निरिच्छा
- दुः + देव = दुर्दैव
- दुः +वासन = दुर्वासन
विद्यार्थी मित्रांनो निश्चितच या पोस्ट द्वारे आपणास संधी व संधीचे प्रकार त्याची उदाहरणे याद्वारे योग्य प्रकारे मार्गदर्शन करण्याचा प्रयत्न केला आहे निश्चितच ही पोस्ट आपल्या उपयुक्त असेल आपल्या सहकार्यां पर्यंत ह्या पोस्टची लिंक वर शेअर करा .
